पंचायत समिती ही पंचायत राज व्यवस्थेतील एक महत्त्वाची संस्था आहे, जी ग्रामीण भागाच्या विकासासाठी आणि प्रशासनासाठी कार्य करते. ही संस्था ग्रामपंचायत (गाव पातळी) आणि जिल्हा परिषद (जिल्हा पातळी) यांच्यामधील दुवा म्हणून काम करते.
प्रमुख उद्दिष्ट्ये
* सर्वांगीण ग्रामीण विकास: ग्रामीण भागातील जीवनमान उंचावणे, पायाभूत सुविधांचा विकास करणे आणि गावे स्वयंपूर्ण बनवणे हे पंचायत समितीचे मुख्य उद्दिष्ट आहे.
* योजनांची अंमलबजावणी: केंद्र सरकार आणि राज्य सरकारद्वारे राबवल्या जाणाऱ्या विविध विकास योजनांची प्रभावीपणे अंमलबजावणी करणे. यामध्ये आरोग्य, शिक्षण, शेती, आणि रोजगार निर्मितीच्या योजनांचा समावेश असतो.
* स्थानिक स्वराज्य बळकटीकरण: पंचायत समिती ही लोकांच्या सहभागातून स्थानिक प्रशासनाला बळकट करते. त्यामुळे लोकशाही विकेंद्रीकरण शक्य होते.
* दारिद्र्य निर्मूलन: ग्रामीण भागातील दारिद्र्य कमी करण्यासाठी विविध योजना आणि उपक्रम राबवणे, ज्यामुळे गरजू लोकांना आर्थिक मदत मिळेल.
* स्वच्छ आणि हरित ग्राम: गावांमध्ये स्वच्छता, पाणी व्यवस्थापन आणि पर्यावरणाचे संरक्षण यासारख्या बाबींवर लक्ष केंद्रित करून स्वच्छ आणि हरित गावे निर्माण करणे.
प्रमुख कार्ये
पंचायत समितीला त्यांच्या उद्दिष्टांची पूर्तता करण्यासाठी विविध कार्ये करावी लागतात. ती खालीलप्रमाणे आहेत:
* नियोजन आणि अंमलबजावणी: तालुक्यातील विकास प्रकल्पांचे नियोजन करणे, त्यासाठी निधीचे वाटप करणे आणि त्या प्रकल्पांची अंमलबजावणी योग्य प्रकारे होत आहे की नाही यावर देखरेख ठेवणे.
* ग्रामपंचायतींवर नियंत्रण: तालुक्यातील सर्व ग्रामपंचायतींच्या कामकाजावर देखरेख ठेवणे, त्यांना मार्गदर्शन करणे आणि त्यांच्या कामात सुसूत्रता राखणे.
* पायाभूत सुविधांचा विकास: ग्रामीण रस्ते, पाणीपुरवठा, जलव्यवस्थापन, सार्वजनिक आरोग्य केंद्रे आणि शाळांची निर्मिती व देखभाल करणे.
* प्रशासकीय कार्ये: पंचायत समितीच्या प्रशासनाचे कामकाज पाहणे आणि गटविकास अधिकारी (BDO) यांच्या मदतीने दैनंदिन कारभारावर नियंत्रण ठेवणे.
* आर्थिक व्यवस्थापन: सरकारी अनुदाने, स्थानिक कर आणि इतर स्त्रोतांकडून मिळणाऱ्या निधीचा योग्य वापर सुनिश्चित करणे.
* सामाजिक कल्याण: अनुसूचित जाती, जमाती, महिला आणि इतर दुर्बल घटकांसाठी विशेष कल्याणकारी योजना राबवणे.
पंचायत समिती ही ग्रामीण प्रशासनाचा केंद्रबिंदू असून, ती गावांच्या विकासासाठी आणि स्थानिक लोकांच्या गरजा पूर्ण करण्यासाठी महत्त्वाची भूमिका बजावते.